Grobowiec Bolesława Chrobrego

Groby władców, czy biskupów?

Zniszczenia wojenne z 1945 r. nie ominęły Ostrowa Tumskiego. W wyniku ostrzału artyleryjskiego, bardzo poważniej ucierpiała katedra, choć, na szczęście, ocalały jej kaplice. Zniszczenia odsłoniły jednak przedromańskie, romański i gotyckie relikty świątyni, przykryte przez barokowe i klasycystyczne nawarstwienia. Zanim więc przystąpiono do odbudowy katedry i jej regotyzacji, na Ostrów wkroczyli archeolodzy. Już wkrótce Polskę obiegła sensacyjna wiadomość: w środku nawy głównej najstarszej, przedromańskiej katedry, odkryto dwa puste groby. Część naukowców uznała je za pozostałości grobów Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Znaleźli się jednak i tacy badacze, którzy rychło ostudzili zapał swoich kolegów, dowodząc, że te groby mogły należeć równie dobrze do pierwszych biskupów rezydujących w Poznaniu: Jordana i Ungera. Najstarsze wzmianki o pochówkach pierwszych władców Polski pochodzą dopiero z XIII w. i zostały zamieszczone w „Kronice Wielkopolskiej”. Dziś jednak większość badaczy skłonna jest uznać pozostałości grobów w podziemiach katedry za miejsce spoczynku Mieszka I i Bolesława Chrobrego.

Badania grobów wskazują na to, że zostały one zniszczone podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława w 1038/39 r. Groby zostały wówczas sprofanowane, a szczątki, które w nich spoczywały, prawdopodobnie zniszczono. A może wcześniej ktoś je ukrył, albo Mieszko I i Bolesław Chrobry spoczywali gdzie indziej? Tego jednak możemy się tylko domyślać. Późnośredniowieczna tradycja mówiła już wyraźniej o pochówku w katedrze poznańskiej szczątków Mieszka I, Bolesława Chrobrego i kilku innych władców, aż do Przemysła II włącznie, jednak liczne katastrofy budowlane, inne kataklizmy i przebudowy gmachu spowodowały, że w zasadzie żaden z dawnych książęcych grobów się nie zachował.

Przemysł II ustępuje Chrobremu

Przez kilkadziesiąt lat w katerze poznańskiej istniał grobowiec Przemysła II i jego żony Ryksy. Z posiadanych przez nas informacji możemy wnosić, że pierwotnie grobowiec Przemysła i Ryksy znajdował się pośrodku nawy głównej. Stamtąd został on jednak przeniesiony w połowie XIV w. i ustawiony w kaplicy przylegającej do południowej wieży katedry. W wyniku uderzenia pioruna w 1371 r., wieża zawaliła się, grobowiec został zniszczony i już go nie odtworzono. Dopiero w 1995 r. stanęła tam symboliczna płyta epitafijna poświęcona Przemysłowi I, jego synowi Przemysłowi II i Ryksie.

W połowie XIV w. korpus nawowy katedry został przebudowany w stylu gotyckim. Panujący wówczas król Kazimierz Wielki, jak chce tradycja, ufundował okazały grobowiec swemu wielkiemu przodkowi, Bolesławowi Chrobremu, chcąc tym samym uświetnić dynastię i przywołać czasy mocarstwowej potęgi Polski. Przemysł II musiał usunąć się w cień. Za jego spadkobierców uważali się królowie Czech: Wacław II i Jan Luksemburski, z którymi wojował Władysław Łokietek, ojciec Kazimierza, zatem powoływanie się na Przemysła II nie było na rękę Kazimierzowi.

Pierwsze wzmianki o grobowcu Chrobrego pochodzą z „Kroniki” Janka z Czarnkowa. Grobowiec przetrwał do końca XVIII w., a dzięki rycinom, opisom i ocalałym fragmentom wiemy, jak on wyglądał. Był to grobowiec wykonany z piaskowca, tumbowy, wzniesiony ponad posadzkę katedry. Boki tumby zostały podzielone arkadami, gdzie wyrzeźbiono postacie i sceny biblijne. Wyobrażono tam niebiańską koronację Maryi, Zwiastowanie, a także postacie apostołów, proroków i królów starotestamentowych. Na płycie nagrobnej znajdowała się rzeźba przedstawiająca króla w postaci leżącej, z jabłkiem królewskim w prawej ręce, natomiast lewa spoczywała na tarczy i podtrzymywała leżący wzdłuż lewego boku miecz. Bolesław ubrany był w zbroję z ostrogami, a na ramiona miał narzucony płaszcz. Głowa króla, ozdobiona koroną, spoczywała na poduszce, a nogi wspierały się na leżącym lwie.

Co ważne, na grobowcu wyryty był łaciński napis, który znamy z odpisów. Do dzisiaj trwa dyskusja nad datą powstania inskrypcji. Jedni badacze wskazują na wiek XIV, inni uważają, że powstał krótko po śmierci Bolesława Chrobrego, a inni dowodzą, że sporządzono go na przełomie XI i XII w. Przytaczam tu napis epitafijny w układzie zaproponowanym przez profesor Brygidę Kürbis w tłumaczeniu Józefa Birkenmajera:

Spoczął tu w grobu głębi król zacny, duszy gołębiej…

W wielkiej, wodzu, żyj sławie, niezwalczon Bolesławie!

Z ojca poganina spłodzon lecz z matki wierzącej zrodzon,

świętą obmyty strugą, tyś zawżdy Pana był sługą!

Siedem lat gdyś zaczynał, włosy-ś dla Rzymu obcinał.

Jako zapaśnik Chrystusów, posiadłeś bez zdrady zakusów

wielkie królestwo słowiańskie, gockie albo polańskie,

wojen wiele staczałeś, sąsiadów zwyciężałeś.

Za twe czyny wsławione dał Otto tobie koronę,

cesarz – ze sławą promienną – zdjął z ciebie książęce lenno;

Tyś go w zamian obdarzył darami o jakich nie marzył,

tem, co w myśl przyszło tobie, boś skarby miał w wielkim zasobie.

Chrobry jest twoje miano! Miej wiecznie glorję świetlaną!

Po swem życiu staranem miejże zbawienie. Amen!

Grobowiec Chrobrego z czasem przeniesiono do kaplicy przy wieży południowej, czyli obecnej Kaplicy Królewskiej, a więc tam, gdzie wcześniej znajdował się grobowiec Przemysła II i Ryksy. Co ciekawe, grób Chrobrego spotkał ten sam los, co wcześniej grobowiec Przemysła. W 1790 r. wieża południowa zawaliła się i tumba Chrobrego została bezpowrotnie zniszczona. Dwa jej elementy zostały wmontowane w nowy sarkofag umieszczony w Złotej Kaplicy. Do sarkofagu włożono kości wyjęte z grobowca. Według tradycji, były to szczątki Bolesława Chrobrego i Mieszka I.

Czy rzeczywiście sarkofag w Złotej Kaplicy zawiera kości pierwszych polskich władców? Tego chyba nigdy się nie dowiemy. Faktem jest, że katedra poznańska przez długie lata była nekropolią królewską.